- نویسنده: امید حسینی
تاریخچه هنر میناکاری به چند هزار سال قبل باز می گردد. تاریخچه مینا کاری نشان از دوام این هنر بین هنرهای دستی مورد علاقه مردم دارد. میناکاری روی مس یکی از صنایع دستی اصیل ایرانی است که از ترکیب آتش و خاک به وجود می آید. و قدمت آن به 1500 سال پپش از میلاد بر می گردد. تاریخ پیدایش میناکاری روی فلزات را می توان از قرن چهارم تا ششم قبل از میلاد و یا به عبارتی 500 سال قبل از میلاد دانست. درخشش و تجلی میناکاری را می توان در ایران بیشتر از هر جای دیگری از دنیا مشاهده کرد. هنر میناکاری در اصفهان The Art of Minakari از سال ها پیش نسل به نسل برای ما بجای مانده است. از این رو میناکاری اصفهان ارزش بسیار بالایی دارد. قدیمی ترین اثر مینا کاری که یافت شده است ,ساخت اصفهان بوده و دارای نقوش گل و بته و تصاویر پرندگان و حیوانات با رنگ های سبز و زرد و آبی کم رنگ و قرمز می باشد. قدمت این اثر به دوره صفوی باز می گردد. تاریخ دقیق پیدایش میناکاری در ایران را نمی توان به طور دقیق تعیین کرد. چرا که از قرن دهم هجری یعنی دوران قبل از صفوی آثار میناکاری باقی نمانده است. حتی آثار میناکاری که از دوران صفوی به یادگار مانده است نیز انگشت شمار است. البته وجود میناکاری در دوره قاجار کاملا اثبات شده است. در این دوره اجزا قیان را از طریق این هنر تهیه می کردند. مانند: کوزه قلیان ، سر قلیان، بادگیر قلیان. قلیان های میناکاری شده یکی از اشیاء اشرافی مخصوص درباریان بود به خصوص ناصرالدین شاه که علاقه فراوانی به قلیان داشت. اشیایی از این دست یکی از متعلقلات و تزیینات خانه های اشراف زادگان و درباریان آن زمان محسوب می شد. دگیر اشیایی که با هنر میناکاری آراسته می شدند : آفتابه لگن، گلاب پاش، انفیه دان، اشکدان، کمربند، قوطی سیگار و زیور آلاتی مانند گوشواره و گردنبند بودند. پیشینه میناکاری به دوره ساسانیان و اشکانیان باز می گردد. اما در طول سال های 649 تا 703 هجری یعنی از آغاز پیدایش اسلام در ایران تا قبل از فرمانروایی ایلخان مغول و غازخان به نظر می رسد که هنر میناکاری کنار گذاشته شده است. در این زمان پادشاه با دست یابی به علم شیمی توانست با صرف هزینه کمتری به اکسیر دست یابد. به همین دلیل تصمیم گرفت که نیرو و کوشش خود را صرف تولید آثار میناکاری کند.هنر میناکاری
هنر میناکاری چیست؟
تاریخچه و مراحل تولید میناکاری
روش تهیه اشیا میناکاری
اکثر آثار میناکاری معمولا روی ظروف و اشیای از جنس مس انجام می شود. البته می توان روی فلزاتی همچون طلا و نقره نیز میناکاری کرد. برای ساخت یک اثر میناکاری چند مرحله باید سپری شود : اول اینکه مسگر شی که می خواهید روی آن میناکاری کنید را با طرح و اندازه مورد نظر می سازد. زمانی که شی مورد نظر تهیه شد. میناکار سطح شی را با لعاب سفید می پوشاند. هر شی معمولا 3 یا 4 بار لعاب داده می شود و در هر مرحله برای پخت و اثبات رنگ لعاب در کوره ای با حرارت 700 درجه قرار داده می شود. سپس سطح شی را به وسیله رنگ های مختلف نقاشی می کنند. پس از اتمام نقاشی برای تثبیت نقاشی شی را دوباره داخل کوره ای با درجه حرارت 400 تا 500 درجه سانتی گراد قرار می دهند.برای تهیه رنگ هایی میناکاری از مواد مختلفی استفاده می شود. برای تهیه رنگ سبز از مس ، رنگ زرد از گل ماش ، رنگ آبی و فیروزه ای از فلزات، رنگ قرمز از طلا تهیه می شود. برای تهیه رنگ سفید نیز از نوعی رنگ مخصوص که بهترین نوع آن در شهر سامره عراق وجود دارد استفاده می شود. از آن جا که اوج شکوفایی هنرمیناکاری در سال های اخیر بوده، بسیاری از استادان به نام میناکاری نیز در دوره حکومت پهلوی ظاهر شدند. برجسته ترین استاد میناکاری که هم اکنون در حال در اصفهان مشغول فعالیت است آقای شکر الله صنیع زاده است.
آموزش مرحله به مرحله میناکاری روی مس اصفهان
- برشکاری و خمکاری: برای تولید بدنه ی جسم میناکاری ،ابتدا ورقه ی فلز مس توسط برشکار ،برش داده می شود و سپس توسط استاد خمکار این ورق برش داده شده به شکل یک ظرف،گلدان ،بشقاب یا هر شی دلخواه دیگری در می آید تا برای مراحل بعدی کار آماده گردد.
- قلمزنی : در این مرحله ظرف مسی اماده شده توسط استاد قلمزن به شکل های مختلف و طرح های جالب و گوناگون (که غالباً به صورت طرح های هندسی واسلیمی می باشد ) قلمزنی می شود.
- لعاب کاری : در این مرحله ظروف قلمزنی شده ۳ یا ۴ بار لعاب داده می شوند و پس از هربار لعاب کاری ،در داخل کوره در دمای ۸۰۰ درجه سانتی گراد به مدت ۲ تا ۳ دقیقه در مجاورت حرارت قرار می گیرند.
- طرح ونقش : حال،ظروف لعاب کاری شده ، به دست استاد میناکار می رسند و با قلم مو های بسیار ظریف (گاهی اوقات در حد یک تار مو ) روی این اجسام ، طرح و نقش های زیبا خلق می نمایند که عمده ی طرحهای مینا را نقوش اسلیمی ،ختایی ،گل و مرغ و شکار تشکیل می دهد.
- کوره ی پایانی :
درآخرین مرحله ساخت مینا، شروف و اشیا میناکاری شده را در کوره ای با درجه حرارت 600 درجهت سانتی گراد برای مدت زمان 30 دقیقه قرار داده می شود. که این امر باعث جلا گرفتن، براق شدن و ثابت شدن رنگها در برابر آب ، ضربه و خط و خش میگردد.
اساتید برجسته مینا کاری
در سال 1310 و دوره پهلوی هنر میناکاری رونق و رواج بیشتری پیدا کرد. در چند سال گذشته به لطف و همت هنرمند بزرگ میناکاری، استاد شکرالله صنیع زاده این هنر توسعه بیشتری پیدا کرد. شاگرادان بسیاری در محضر این استاد گرانقدر پرورش یافتند که هر کدام از آن ها در توسعه و رونق این هنر تاثیر فراوانی داشتند. به همت این اساتید امروزه استادان و کارگران زیادی به ساخت آثار میناکاری مشغول اند که شمار آن ها به 500 نفر نیز می رسد.اشیایی که امروزه با استفاده از میناکاری تهیه می شوند: عموما زیورآلاتی همچون : سینه ریز ،گلوبند، گوشواره و جعبه های تزیینی کوچک و بزرگ مخصوص جواهرات و لوازم آرایش و جعبه سیگار و یا ظروف مختلفی همچون : سرویس های چای خوری، شربت خوری، گلدان، قندان و تابلو های کوچک و بزرگ می باشد. در ساخت مقبره و ضریح بری امام زاده ها نیز از میناکاری استفاده می شود. می توان هنر میناکاری را در ضریح متبرک ائمه در قم، مشهد، کربلا و … مشاهده نمود.
آنچه درباره هنر میناکاری با قدمت ۵ هزارساله نمیدانید
میناکاری هنری است که در حدود پنج هزار سال پیش برای زیبایی بخشیدن به زیور آلاتی مثل گوشواره ها، گردنبد ها، انگشتر، تزئینی ها و ظروف مختلف تزئینی وغیره استفاده میشدهاست. این هنر ترکیبی از آتش و خاک است که با هنر نقاشی و طراحی آمیخته شده و نقشها وطرح های زیبایی را میآفریند و به نمایش عموم می گذارد. به گفته برخی کارشناسان ومورخان و در پی تطبیق دادن میناکاری های بیزانس با آثار ایرانی، به نظر می رسد این هنر در ایران ابداع شده و سپس به دیگر کشورها رسیدهاست. البته در اروپا نیز آثار باستانی مینا کاری شده دیده شده است که پیشینهای بسیار طولانی دارند. نمونه هایی از اولین میناکاری های پیدا شده شامل: 6 انگشتر طلا که در قبرس پیدا شده و متعلق به 13 قرن قبل از میلاد هستند و مجسمه زئوس کشف شده در یونان که قدمت آن به 500 سال پیش از میلاد باز می گردد. بسیاری از این هدایای میناکاری برای بزرگان و حاکمان استفاده می شده.
در مورد لعاب شیشهای مینا بر روی فلز؛ و در کاوشهایی که در نهاوند صورت گرفته، یک جفت گوشواره طلا به دست آمدهاست که سبک طلا کاری آن به سده هفتم تا هشتم قبل از میلاد مربوط میباشد.
بشقاب های ساسانی که در ارمنستان کشف شده و در موزه هنرهای اسلامی برلین و در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری میشوند، نمونههایی از آثار باستانی ارزشمند میناکاری ایرانی میباشند. همچنین در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ و موزههای انگلستان و فرانسه نیز آثار دیگری از میناکاری ،این هنر اصیل و ارزشمندایرانی وجود دارد.
یکی دیگر از نمونههای قدیمی مینا کاری یافت شده، بازوبندی ازجنس طلا به همراه میناکاری های مزین بر روی آن است که مربوط به دوران هخامنشیان است. در حال حاضر این اثر باستانی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری میشود.
اوج درخشش این هنر در دوره سلجوقیان بوده که تهیه ظروف میناکاری و برنجی در آن زمان مرسوم بوده و این آثار به کشورهای همسایه نیز فروخته میشده و سود زیادی برای اقتصاد جامعه در آن دوران داشته است. یکی از نمونههای ارزشمند وچشم نواز باقیمانده از این دوره «سینی آلب ارسلان» است که میناکاری بر روی یک جسم از جنس نقره است و در موزه صنایع ظریفه بوستون در معرض دید بوده و نگهداری میشود. این اثر توسط استادی به نام «حسن الکاشانی» خلق شده و نام این استاد با خط کوفی بر روی آن حک شده است. برای خرید میناکاری در اصفهان کافیست از طریق سایت صنایع دستی اصفهان اقدام نمائید.